Монголчууд алдсан бүхнээ эргүүлэн авах гэж зүтгэж байна. Энэ нь ч зөв. Учир нь өвөг дээдсийн минь бүтээсэн түүх үнэн байсан юм. Хүний үүсэлтэй зэрэгцэн яригдах тэнгэр шүтлэг, хүж дэлхийн соён гэгээрэлтэй нас чацуу сонгодог буддизм бол талын нүүдэлчдийн таньж сонгосон шүтээн байлаа. Буддын шашныг оруулж ирэхдээ оройд нь мацан судалж, шинжлэх ухаантай хослон урагшилдаг сонгодог буддизмыг нутагшуулан хоймортоо залсан нь бас л их ухаан байж дээ гэж өнөө хэр боддог.

Бидний өвөг дээдэс түүх, соёлын асар том өвийг Буддын шашин, Тэнгэр шүтлэг, ардын гүн ухааныг хослуулан сүүлийн хагас мянганд бүтээсэн. Сонгодог утга зохиолоос эхлээд сорчилж хэлцдэг аман зохиолууд, зурхай, сансар судлал, ертөнцийн мөнх болоод мөнх бусын философи, оршихуйн үндэсээ, үзэл санааны дэнсээ Буддын шашинтай гүн бат уяж, Буддизмыг ч бас монгол оюун ухаанаар тэтгэн хөгжүүлсэн. Төвд өөрийн эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо алдсанаар өнөөдөр дэлхий дээр буй Буддын шашны хамгийн том голомт нь хүссэн ч хүсээгүй ч Монгол болон үлдэж байна. Тэгвэл бид энэ давуу байдлаа хэрхэн ашиглах вэ? Яг л энэ эргэцүүллийн маань сэжүүр болсон хуулийг УИХ-ын 54 гишүүн өргөн барьжээ.

Энэ хуулийн төсөл харин ч их хожуу орж ирлээ гэж харж байна. Аливаа ард түмнийг шашнаар хуваан талцуулах, хагалан бутаргах технологи хэрэгжээд гурван арван өнгөрсний дараа л бид алдсанаа санаж, аврал эрж байгаа нь энэ. Хэдхэн жилийн дараа Монголын парламентад баптист, христ, католик, лал, ислам...чухам "Аав аа намайг аваач" бүлэглэлийнхэн жинхэнэ утгаараа орж ирэхэд бэлэн болчихоод байгаа нь маргашгүй үнэн. Шашингүйн үзэл ч бас нэвт үнэртдэг болсон. Хэдийгээр шашин шүтэх эрх хэн бүхэнд нээлттэй боловч түүх соёлын амин судал болсон уламжлалт шүтлэг гэдэг их өөр. Монгол хүний шүтэх эрхийн тооно нь тэнгэризм буюу байгал, уул устайгаа холбогдох төрөлх зөн совин, төрмөл ухаан юм бол багана нь шинжлэх ухаанч, сонгодог буддизм гэж би үздэг. Үүнийгээ ч нуухгүй. Төлөвшиж ядан буй залуу үеэ шашны золбин урсгалууд, сүлжээний шүтлэгээс хамааралтай болгочихмооргүй байна.

Эзэн үх гэсэн гээд байшингаас үсэрчихдэг байлгамааргүй байна. Арван жилийн дараа Монголын парламентад "Эзэн ингэж номлодог учраас ийм шийдвэр гаргая" гээд сууж байдаг гишүүд сонгогдоод ороод ирээсэй гэж хүсэхгүй байна. Тиймээс л өнөөдөр өргөн бариад буй Бурхан шашин, соёлын биет болон биет бус өвийг сэргээн хөгжүүлэх тухай хуульд анхаарлаа хандуулаад байгаа юм. Харин тэр нөхөн олговор олгох тухай гэж онцолж заасан нь таалагдахгүй байгааг хаана ч хэлнэ ээ. Энэ үг нь зохихгүй байна. Бусад улс орнууд унаган шашнаа санхүүжүүлээд явдагтай адил хөгжил, сэргээн засахад нь зориулж тодорхой мөнгө төсөвлөх нь зөв. Харийн шашныхан шашнаа Монголд дэлгэрүүлэх гэж мөнгө зарж, төсөвлөж, аяга хоол, хуучин хувцас ч болсон тарааж, ардын сэтгэлийг авч байхад бид түүх, соёлын амин судлаа сэргээн хөгжүүлэхийн төлөө тодорхой хэмжээгээр мөнгө зардаг байх ёстой.

Сонгодог Буддизмыг хагас мянган жил нутагшуулан хөгжүүлж, Монголынх гэж эндүүрэх болтол нь монголчлон өвлөсөн бидэнд алдсан асгасан бүхнээ сэргээн хөгжүүлж, төлөвлөн өргөжүүлж, Дэлхийн Буддын шашны төв болох боломжийг энэ хууль авчраасай гэж хүсч буйн шалтгаан энэ юм. Буддын шашинд тэргүүлэх эрх, соёл, өв, эрдэм бидэнд бий. Гэхдээ илүү шинжлэх ухаанчаар хөгжүүлэх нь өгөөжтэй, өргөн хүрээтэй. Буддын шашин анагаах ухаан, одон гариг гэхчлэн олон шинжлэх ухаантай шууд холбогддог давуу талтай гэдгийг ч бодолцоход илүүдэхгүй. Цэнхэр гаригийн томчууд Монголоос Буддизмыг хайж ирдэг. Монгол Буддаг эрдэг. Тэр нь бидэнд бий, эрж хайсныг нь өгөх судар номын гэрэл, сургаалт дээдсийн бошгууд бий. Хагархай тоосго, ханзархай гуталд маань ч энэ бүхэн бий. Эртний сүм хийдийн туурь, эвдүүлж булшлуулсан түүхэнд маань ч бий. Оюун санааны өв, оройд нь гарсан хутагт хувилгаадын маань судалгаанд ч бий. Тиймээс энэ хуулиа батлаасай, үүнийгээ хойч үеийнхэнд оюун санаа, сэтгэхүй, цаашлаад төр барих монгол ёсны хамгаалалт болгож үлдээгээсэй, илүү орчин үежүүлж, одоо цагийг ирээдүйн зүг засаасай гэж бодож байна даа. Тэгээд ч Төрбайх гүүш хаан, Ойрадын Баатар хунтайж нар Төвдийн цаст уулсад дайлаар мордож, тэнд монгол хүн 200 жил хаанчлан суусан, тэдний түүхийг бид бүтээсэн юм шүү.